Belgeleriyle ilk spekülatif Mason: Elias Ashmole
• Spekülatif Masonluk nasıl başladı?
• Hürmasonluğun zengin tarihinde araştırmacıları rahatsız eden ve kesin yanıtı olmayan sorular çoktur. Örneğin, İngiliz spekülatif masonluğunda tekris edildiği belgelenmiş olan ilk spekülatif Mason,Elias Ashmole’nin 1646yılının
Temmuz ayında tekris edildiği Locanın aperatif ya da spekülatif
olduğu bilinmiyor
• Paraca zengin ve entelektüel bir kişi olan Ashmole acaba neden Mason olmak istedi?
• 1646 ile 1717yıllan ara¬sında, 70yıllık bir dönem¬de vuku bulan değişimle aperatif masonluk, nasıl aristokratik centilmenler kulübüne dönüştü?
• Anderson ’un ilk Anaya¬sası Nisan 1723’de, Büyük Loca’nın kuruluşundan 6yıl sonra yayınlandı. Bu son tari¬he kadar, tersimat tutulmadan yasalar ve kurallar tespit edilmeden, Hürmasonluğun neşeli sofra top-lantıları sürdü. Peki acaba, Hürmasonlann davranışlarını kısıtlayan çok sayıda yasanın yayınlanmasına neden gerek görüldü?
Ashmole, Mayıs 1617’de Staf- fordshire’de (İngiltere) doğdu. İstidatlı ve hırslı bir kişiydi, ikinci evliliğinde kendinden 20 yaş büyük zengin bir kadın olan Lady Mainwaring’le evlenince çoğu düşlerini gerçekleştirme olanağını buldu. 25 yaşında rantiye hayatı yaşamaya başlayarak özel ilgi alanlarına eğilebildi. İngiliz İç Sava- şı’nda kilit yıllar olan 1645 ile 1646’da, Ashmole’nin politik ve askeri kariyerleri paralel hatlar üzerinde gelişti. Mart 1646’da Kralın ordusunda yüzbaşı rütbesini kazandı, ancak üç ay sonra Kral Charles’in ordusunun Cromwell tarafından yenilmesine şahit oldu; Smallwood’a döndü ve 16 Ekim 1646’da Warrington’da Masonluğa kabul edildi. Bu olay ilk defa bir İngiliz spekülatif masonun belgelenen tekris merasimidir. Tabiidir ki, onu tekris edenler de daha eski bir tarihte tekris edilmişlerdi. Merasim öğleden sonra, saat 16:30’da vuku buldu. Bu kesin
saat, Ashmole’nin titizlikle tuttuğu ve günümüzde Ox- ford’un Bodeleian Kütüphanesi’nde saklı bulunan günlüğünde belirtilmiştir. Gene de, tekrisi ile ilgili ya- nıtlanamayan sorular vardır.
Ashmole’nin tekris edildiği Locanın yapısı neydi? Ashmole’nin günlüğünde kayda alınan yalnız iki Mason toplantısı vardır, bunların ilki 1646, İkincisi de 1682 tarihlidir. 1646’da toplantıda hazır bulunanların isimleri Ashmole tarafından kaydedilmiştir, bunların hiç biri mimari sanatı ile ilgili değildi. Ancak, Ashmole Locada tüm bulunanların isimlerini yazmamıştı, yazmadıklarının içinde de operatif taşçı ustalarının bulunması ihtimal dahilindedir.
Ashmole’nin tekrisi ile ilgili iki ana soru vardır. Neden Mason oldu ve, neden 1882’de Londra’yı ziyaret ettiği tarihe kadar günlüğünde Masonlukla ilgili başka kayıt yok?
Belki de, o tarihte, Hürmasonluk Elias Ashmole’nin kayıtlarında dikkate alması gereken önemde bir müessese değildi. Ashmole, meraklı kişiliği nedeniyle, gizemli bir cemiyetin sırlarını öğrenmek güdüsüyle masonluğa katılmış ve sonradan kayda değer bir konuyu da bulmamış olabilir. Mason toplantılarının gizemli ortamında ve deneysel bilimin ilk adımlarının atıldığı bu zamanlarda kayda geçmemiş entelektüel dostları ile yeni bilimlerin ezoterik ve hermetik veçhelerini tartışmış olabilir. Ashmole ola
ğanüstü yetişmiş bir kişiydi. 1648’de Astroloji ve Anatomi tetkiklerini Botanik ve Simya ilimlerine de taşımıştı. Simya onu çok meşgul ediyordu ve bu konuda, ilki 1650’de olmak üzere, birçok kitap yazdı. Ezoterik ve Her- metik araştırmalara kendini kaptırmıştı. Falla ilgilenirdi. Bunlara rağmen, Ashmole bilimsel tarihi araştırmalarını ihmal etmemiş, simyanın uygulamasına da geçmemiştir. Masonların 1682’deki çağnsına kadar, günlüğüne kaydetmemiş olduğu toplantılara katılmış olabilir.
Ashmole, 2000 sayfalık günlüğünde Masonluktan yalnızca iki kez bahseder. İkinci kayıt 10 Mart 1682 tarihlidir, yani tekrisinden 35 yıl sonra, Londra’da bir toplantıya katılmıştı. Tekris tarihi ile ilgili soruları burada da sorabiliriz. Katıldığı merasim nasıldı? Toplantıda en yaşlı ve itibarlı kişiydi (Senior Fellow). Londra Mason (Duvarcı) Loncasının operatif ortamında spekülatif Hürmason olarak ne arıyordu? O gün icra edilen katılma merasiminin aynntılarını Ashmole kaydetmemişti. Günün Mason Cemiyeti, elit kişilerin kabul edildiği, operatif Locada spekülatif nüve şeklinde, Cemiyet içinde Cemiyet olarak gözüküyor. Bu noktadan çıkışla, Ashmole’nin 1646’da tekris edildiği toplantının da aynı yapıda olduğu, yani bir operatif locada, yıllar sonra Londra’da şahit olduğu tarzda bir merasimden geçmiş olduğu varsayılabilir. Ashmole uygulanan merasimde ezoterik bir hava bulmuş ve bunu da, kendi gibi düşünen arkadaşlanyla paylaşmış olabilir. Günlüğünde bu konuda ilginç imalar var. Birlikte tekris olduğu parlamenter dostu Albay Henry Mainwaring, Ashmole’nin desteklediği Kralcılara tümüyle karşı “Roundhead” grubundandı. Buradan, günümüzde olduğu gibi, o tarihte de Hürmasonluğun politik sınır tanımadığı anlaşılıyor. Richard Penkett adlı görevliden “Warden” (Başkan, günümüzde Nazır) olarak bahsetmesinden Locanın yapısı tahmin edilebiliyor. Ashmole, Sloane Elyazması üzerinde masonik yeminini etmişti ve bu doküman onun tekrisi için özel olarak hazırlanmıştı.
Böylece, Masonluğun yapısını yüzyıllar boyunca, korumuş olduğunu görüyoruz. Cemiyetin yapısı ve formatı değişmemişse de, içerik, ritüel ve merasim, daha da önemlisi üyelerin akademik niteliği sulandırılmış, zaman içinde akademisyenlerin yerini centilmenlerin alması, kalitede düşüş yaratmış olabilir. 1717’de Cemiyetin tümüyle değişmiş olduğunu ve Londra’da zamanın herhangi bir centilmenler kulübü durumuna geldiğini düşünebiliriz.
İlk Büyük Loca’mn 24 Haziran 1717’de kurulmuş olmasına rağmen, ancak 6 yıl sonra, 24 Haziran 1723’de ilk Büyük Sekreter William Cowper tayin edildi. Tersimat bu tarihten sonra tutulmaya başlandı. Haziran 1723 öncesi Büyük Loca’mn faaliyeti hakkında kayıt yoktur. Haziran 1717’de vuku bulan tarihsel olayların hikâyesi, ancak 20 yıl sonra, Anderson’un ikinci Anayasa kitabının tarihçe kısmında
anlatılmaktadır (1738 tarihli Yeni Anayasa Kitabı). Bu tarihçeden, 1717’de Kardeşlerin oy çoğunluğuyla Centilmen Anthony Sayer’i (1672-1742) Büyük Üstat seçtiklerini öğreniyoruz. Anthony Sayer de 1718 yılında, halefi olarak George Payne’i (ö.: 1757) is’ad etmişti. Bu iki Kardeş, İngiltere Büyük Locasında Büyük Üstatlığa getirilen ve asalet unvanı olmayan tek kişilerdir.
İlk altı yılında, spekülatif Hürmasonluk bir eğlence, yemek ve yardım kuruluşu görünümündeydi. Yasa ve kural- lann olmayışı, tersimat tutulmaması kendini fazla ciddiye almayan bir cemiyetin davranışına uyar. 18. yüzyılın başında bu tanıma uyan onlarca cemiyet vardı.
Peki acaba Hürmasonluğun tüm diğer cemiyetlerin üzerinde bir başarıya sahip olmasının nedeni nedir?
Bu sorunun yanıtı basittir: Hürmasonluk asilleri ve kısa zamanda kraliyet ailesi mensuplarını üyelerinin arasına katma becerisini gösterdi. Ancak bunun da bir ücreti olacaktı: Yasalar. Düzgün yasalan olmayan bir cemiyete asiller ve aristokratlar katılamazdı. Ancak, bu olgu beraberinde başka bir soruyu getiriyor: O tarihlerde bir aristokratı Hürmasonluğa katılmaya teşvik eden neydi?
1718’den itibaren yalnızca aristokrasi, asalet veya kral ailesi mensupları Büyük Üstat olabiliyorlardı. Bunların ilki, 1719 yılında seçilen üçüncü Büyük Üstat Ra
hip John Theophilus Desaguliers (1683-1744) olmuştu. Desaguliers Oxford’dan Medeni Hukuk doktorasını alarak mezun olmuş, 1710’da da ruhban sınıfına girmişti. Dört yıl sonra İngiliz Kraliyet Bilimler Akademisinin “Royal Society” üyeliğine kabul edilmiş, sonra da bu ünlü bilimsel kuruluşun kü- ratörü olmuştu.
Burada, daha önce sorduğumuz soruyu yeniden sorma zamanı gelmiştir. Desaguliers gibi toplumun ön saflarında olan, deneysel felsefe üzerinde kitaplar yazan, aristokrasi ile kraliyet ailesine yakınlığı bilinen bir kişinin kulağına nasıl bir şey fısıldandı ki Mason olmayı arzu etti? Kanaatimce Hürmasonlu- ğun Kraliyet Bilimler Akademisi ile hiçbir zaman yakınlığı olmadı. Ashmole ile ilgili yukarıda söylenenlerin dışında, Hürmasonlu- ğun Hermetik felsefe, Kabala veya başka mistik bir düşünce akımı ile ilgili olduğuna dair gerçek delil yoktur. Kötü niyetli hariciler cemiyetimizi büyü ve putperestlikten, şeytana tapmaya kadar varan faaliyetlere ortak göstermeye çabalamışlardır. Diğer taraftan, 18. yüzyılın başlarında Bilimler Akademisi (Royal Society) alternatif felsefe olarak adlandırılan ve Büyük Üstat John Theophilus Desaguliers’in ustası olduğu deneysel felsefeye odaklanmıştı. Burada, tüm dünyanın hürmet ettiği bir grup bilim adamı, basit söylemle, doğanın sırlarını keşfetmek üzere günlük araştırmalarını ezoterizm ve hermetizm yoluyla gerçekleştirmeyi ümit ediyordu. Doğanın sırlarının keşfedilmesi ile bilimsel dünyanın değişeceğine inanılıyordu. Böylece simya çalışmaları adi metallerin altına çevrilmesiyle taçlanacak, ölülerin dünyası ile temas kurulabilecekti. İşte, böyle bir ortamda Kraliyet Bilimler Akademisi üyeleri, yalnızca kendilerince cevabı bilinen sırlara vakıf olan ve kendilerine Hürmason diyen bir cemiyetin varlığını öğrenmişlerdi. Hernekadar Hürmasonların sahip oldukları sırların bilimsel değeri olma ihtimali zayıf olsa da, binlerinin bunu kontrol etmesi gerekiyordu.
17 yüzyılın sonlarında Elias Ashmole ve daha başka Kraliyet Bilimler Akademisi üyeleri Hürmasonluğa katılmış olsalar da, görüşleri 1717’de organize olan Hürmasonluğun perspektiflerinden değişik olabilirdi.
Kraliyet Bilimler Akademisi küratörü ve saygın üyesi John Theophilus Desaguliers, bu yeni organizasyonu tetkik etmek üzere seçilmiş olabilir. Tekris edilen Desaguliers Kardeş, kısa zamanda Masonlann arasında geleneksel tanıma yöntemlerinin dışında bir sır olmadığını, ancak Kardeşler arasında gerçek kardeş sevgisinin, yardım severliğin ve hakikat arayışının hüküm sürdüğünü anlayacaktı. Toplumdaki yüksek pozisyonu nedeniyle, daha ilk baştan, Büyük Loca’nın kendisine mümkün olan en yüksek görevi vermiş olmasını doğal karşılamak lâzım. Bu da, Büyük Üstat seçildiği 1719 öncesinde Desaguliers’in Masonluğu hakkında herhangidir bilgi bulunmamasının izahı olabilir. Cemiyetimizde var olan samimi dostluk havasından etkilenerek ve etmiş olduğu yemine sadık kalarak, Desaguliers, Kraliyet Akademisi mensuplarına öğrenmiş olduğu önemsiz sırları açıkla- maktansa, onları Masonluğa katılmaya ikna etmiş olabilir. Bu da, aristokrasinin aramıza katılmasının başlangıcı olabilir. Cemiyetin geleceğini düşünen Desaguliers, Anayasayı hazırlatarak aristokrasi ve kraliyet ailesine yolu açmıştır. Dostu Lord Montgomery ilk asil Büyük Üstadımız olmuştur. Toplumun zirvesinde olan adayların kabul edildiği bir cemiyette Kardeşlerin davranışını düzenleyecek kurallar gerekirdi. Büyük Üstat Desaguliers, James Anderson’u Anayasayı hazırlamak üzere görevlendirerek, aristokrasi ile kraliyet ailesinin sponsorluğunu garantiledi.
Hürmasonluğun zengin tarihinde yanıtlanamayan sonsuz sayıda sorular vardır ve bunlar sonsuza dek tarihçileri meşgul etmeye devam edecektir.
- Jasha Beresiner’in…. verdiği konferans. Çeviren: Çelil Layiktez
- Çelil Layiktez, Sloane MS No. 3329, Mimar Sinan sayı: 80, s. 21
Yazan: Jasha Beresiner
Çeviren: Çelil Layiktez
Kaynak: Tesviye Dergisi Sayı 66