Ansiklopedi ve Aydınlanma
Royal Society ve Ingiliz Aydınlanması tarihinde, Ramsay’in Paris’te çok bilinen ve Masonluğun köklerini Haçlı Seferleri’nde arayan ünlü nutkunda Ansiklopedi projesi de dile getirilmişti. Ramsay’in konuşmasında Ansiklopedi ile ilgili bölüm şöyledir:
“…Hürmasonlukta aranan dördüncü nitelik, Bilimlere ve Liberal San’atlar a olan sevgidir. Bu nedenle, Hürmasonluk her birimizin koruması, katkısı veya çalışmasıyla, hiç bir Akademinin kendi başına yetmeyeceği büyük bir çalışmaya katılmalıdır. Akademi gibi Cemiyetlerin üye sayısı hep az olduğundan, hiç birinin çalışmaları böyle geniş bir projeyi kapsayamaz. Almanya, İngiltere, İtalya ve
diğer ülkelerin Büyük Üstatları, Kardeşliğimizin üyesi olan tüm bilginlerle zanaatkarları birleşmeye ve birlikte bir Liberal San ‘atlar ve Faydalı Bilimler Evrensel Lügatinin hazırlanmasına gerekli malzemeleri sağlamak üzere çalışmaya davet etmektedirler. Yalnızca teoloji ve politika bu çalışmanın dışında tutulacaktır. Böyle bir çalışmaya Londra ‘da başlanmıştır (burada Ramsay Royal Society’den Ephraim Chambers’in[1] yayınladığı ansiklopediye atıf yapıyor). Kardeşlerimizin müşterek çalışması sayesinde bir kaç yıl içinde sonuç alınabilecektir. Bu çalışmada teknik kelimelerle etimolojileri izah edilmekle yetinilmeyecek, her bilim ve
sanatın tarihçesi ile çalışma prensipleri de anlatılacak. Bu yoldan giderek, tüm ülkelerin ışıkları tek bir eserde toplanabilecek. Bu eser, asıl sanatlarda bulunan her türlü güzel, büyük, aydınlık ve sağlam öğeleri bünyesinde toplayan bir Evrensel Kütüphane gibi olacaktır. Bu eser her yüz yılda, ışıkların artmasıyla büyüyecek ve her yönde gelişme arzusunu, güzel ve faydalı şeylerin tadı ile sevgisini yayacaktır…
ANSİKLOPEDİ
1751 – 1774 yıllarında yayınlanan ünlü Fransız Ansiklopedisi “Dictionnaire raisonne des sciences, des arts et des metiers ” (bilim, zanaat ve mesleklerin akıl süzgecinden geçirilmiş – yani dogmalardan arındırılmış – lügati) halk dilinde yazılmış, Chambers’in ansiklopedisinden esinlenen, bilimsel ve felsefi kolektif bir eserdir. Ansiklopedi, teknik açıdan bilgilendirici ve felsefi yönleri öne çıkaran, 17 cilt in folio metin, 11 cilt şekilden oluşmaktadır, 1777 yılında 5 ek ve analitik metin içeren 2 cilt külliyata ilâve edildi. Ansiklopedinin yönetimi 21 Ocak 1746’da yapılan ön anlaşmadan sonra 16 Ekim
1747 yılında Diderot ile d’Alembert’e emanet edildi. Ekim 1750’de dağıtılan broşürlerle ilân edilen Ansiklopedi’nin ilk cildi 28 Haziran 1751’de yayınlandı. Royal Society üyesi Şövalye Louis de Jaucourt, Diderot’nun daveti üzerine çalışmalara katıldı. Mali güçlüklere karşın, Çariçe Katerina Diderot’ya çalışmaların Rusya’da devam etmesini önerdiyse de, Diderot bu teklifi reddetti. Son 10 cilt Aralık 1765’te tamamlanabildi. 28. cilt 1772’de yayınlandı, Eser İtalya, İsviçre ve Fransa’da birkaç kez tekrar edite edilerek basıldı.
Ansiklopedinin motor ve redaktörleri Diderot ve d’Alembert, bilimsel yazılarda başlıca Voltaire, Montesquieu, Rousseau, Jaucourt ve de Prades gibi bilim adamlarının önemli katkıları olmuştur.
Ansiklopedinin dağıtımı mali destek veren ve çoğu Mason olan abonelere ulaştırılmak şeklinde olmuştur.
Eserin giriş nutku (Discours Preliminaire) Ansiklopediyi şöyle tarif eder: “Tüm veçheleriyle insan aklî gayretlerinin genel tablosu”. (Tableau general des efforts de 1’esprit humain dans tous les genres). Eserde özellikle mekanik zanaatlar ve mesleklere geniş yer verilerek zanaatkârın onuru ile toplumdaki yeri yüceltilmek- tedir. Gerçekçi ve pratik bir ruhla kaleme alınan eserde insan kâinatın şeklini etkileyebilecek nitelikleriyle gösterilmeye çalışılmıştır. Ancak, insanın bunu başarabilmesi için akıl ve hikmeti (raison) ile din, politika ve ahlâkı kontrol altına alarak ön yargılarından kurtulmalıdır. Akıl ve hikmet’in dogmaya üstünlüğü vurgulanırken, Kilisenin sansürüne hedef olmamak için, bazı büyük makalelerde Hıristiyan dogmalarına uyum varmış gibi gösterilirken, muhtelif yazılar arasında iktibaslar yoluyla en ileri fikirler desteklenmiştir. Böylece, Ansiklopedi, tarz olarak, 18. yüzyılın sürekli sansürün tehdidinde olan edebiyatının da bir aynası olmuştur.
Yukarıda da ifade edildiği gibi, Diderot ve d’Alembert’in ansiklopedisinden önce İngiltere’de Ephraim Chambers’in Cyclopedia or Dictionary of Arts and Sciences 1728’de, onu takiben de Mason olan Panckouke’un (1736- 1798) ansiklopedisinin yayınlandığını not edelim.
Nihayet, 18. yüzyılda Voltaire, Duclos ve Marmontel Kardeşlerin Fransız Akademisi’nin adına yayınladıkları Dictionaire de l ’Academie Française ‘in ve Voltaire ’in Dictionaire Philosophiqe’ inin (Felsefe Lügati) de Aydınlanma’ya önemli katkıda bulunduğunu ifade etmek istiyorum.
[1] Royal Society üyesi Ephraim Chambers (1680 – 1740) 1728 yılında Cyclopedia or Dictionary of Arts and Sciences (Ansiklopedi veya Sanat ve Bilimlerin Evrensel Lügati)
VOLTAİRE’İN ANSİKLOPEDİ İLE İLİŞKİSİ ve AYDINLANMA
İngiltere’de 1726 – 1729 yıllarında yaşayan Voltaire, bu ülkede Kral sarayında, Kraliyet Bilimler Akademisi’nde ve Hürmasonluk’ta kilit görevlerde olan Newton’cu Aydınlanmacılarla tanışmıştı. Margaret C. Jacob, “The Radical Enlightenment: Pantheists, Freemasons and Republicans” adlı tezinde, bu Aydınlanmacılara “Radikal Aydınlanmacılar” adını vermişti. Radikal Aydınlanmacılar, Baruch Spinoza’nın ve Giordano
Bruno’nun etkisinde olan Felemenk Cumhuriyetçileri, o ülkeye sığınmış Fransız Protestan düşünürleri ve Mason yayıncılarla çok yakın ilişkiler içindeydi. Voltaire’in Aydınlanmaya en büyük katkısı Newton’cu Aydınlanmayı İngiliz köklerinden soyutlayarak, İngiliz bilimi ile parlamentoda seçimle gelen partiler arasında muhalefetin de temsil edildiği meşrutî devlet yönetimini “Evrensel Aydınlanma’ya model” olarak göstermiş olmasıdır. Voltaire, Cumhuriyetçiliğin pratikten uzak olduğunu iddia ederek meşrutiyeti öneriyor ve Newton’cu mekanik biliminin evrenin tüm sırlarını izah edebileceğini ileri sürüyordu. Bu arada Panteistlerle materyalistlere karşı da cephe alıyordu.
Voltaire Felemenk Cumhuriyetine yapmış olduğu ilk ziyaretlerinde cumhuriyetçiler, Newton’cu Aydınlamacılar, Spinoza’cılarla tanışmış, \ onların etkisinde ‘ 1726 yılında
Voltaire, Duclos ve Marmontel Kardeşlerin Fransız Akademisi’nin adına yayınladıkları Dictionaire de l ’Academie Française ‘in ve Voltaire ’in Dictionaire Philosophiqe’ inin (Felsefe Lügati) de Aydınlanma’ya önemli katkıda bulunduğunu ifade etmek istiyorum.
Lahey’den Londra’ya geçmişti. Margaret C. Jacob’a göre, Voltaire İngiltere’ye geçmemiş olsaydı Aydınlanma hareketi bu denli güçlü ve etkili olamayacaktı. 1726 yılında Başbakan Walpole’e tanıştırılmış, Newton’culann ileri gelenleri ile yakın ilişkiler kurmuş ve hükümetin korumasına alınmıştı. Voltaire’in “La Henriade” adındaki epik eseri Kral 1. George’e ithaf edildi (1728). Metin mutlakıyeti temsil eden Fransa Kralı IV. Henri’nin (1598 – 1610) yönetimi ile tolerans ve Aydınlanmaya adanmış İngiliz meşrutî monarşisi arasında kıyaslama yapan epik bir şiirdir. Şiirin ana teması totaliter rejimde büyü ve dinsel fanatizmin öne çıkarak halkın isyan etmesine sebep olduğu ve politikaya düzen ve istikrarı ancak yeni mekanik bilimlerin getirebileceği hakkındadır.
Voltaire tarafından yorumlanan Newton’cu Aydınlanma, Batı Avrupa’da bilimsel düşüncenin güçlü bir şekilde uygulanmasını sağladı. Aydınlanmanın yayılması Mason Locaları ile Mason yayıncıların yoluyla oldu. Newton’cular yefıi geliştirdikleri tüm dinlere toleranslı yaklaşarak mekanik dünya felsefesinde, Tanrîya Evrenin Ulu Mimarı adını verdiler. 1720’li yıllarda Felemenk Cumhuriyeti ile İngiltere’de Masonlarla bu denli yakın temasta yaşayan Voltaire için, o yıllarda tekris olduğunun tahmini de yürütülmektedir. Bu sav yaşamının sonuna doğru Paris’te gözleri açık olarak gerçekleştirilen tekris merasiminde, gözlerinin bağlanmamasının bir izah tarzıdır.
Aydınlanma’nın temeli Ansiklopedi’nin başlatılması ve hazırlanmasında, Voltaire’in Diderot ve d’Alembert’e büyük katkısı olmuştur.
Celil Layiktez
Kaynak: Tesviye Dergisi Sayı 71